भारतीय दंड संहितेच्या कलम 498 आणि भारतीय पुरावा कायद्याच्या कलम 113 मधील फरक

 आरोपी विरुध्द जोपर्यंत सबळ पुरावा येत नाही तोपर्यंत त्यास शिक्षा करता येणार नाही. न्यायालयासमोर जो पुरावा येईल तो विश्वासार्ह असला पाहिजे. आरोपीला संशयाचा फायदा देताना जो पुरावा आला असेल तो पुरावा संशयास्पद असलाच पाहिजे.
विवाहीत स्त्रीने लग्न झाल्यापासून 7 वर्षाच्या आत आत्महत्या केली असेल तर इंडियन इव्हिडन्स अॅक्ट सेक्शन 113 अ (विवाहीत स्त्रीला आत्महत्या करण्यास चिथावणी देण्यासंदर्भात गृहीतक) च्या तरतुदी लागु होतात. इंडियन कॉन्टीटुशन सन 1983 साली सेक्शन 113 अ हे सेक्शन इंडियन इव्हिडन्स अॅक्ट यात दुरुस्ती करुन समाविष्ट केले. मात्र पती आणि त्याचे नातेवाईक यांनी विवाहीत स्त्रीचा हुंड्याकरिता छळ केला, तिच्यावर जुलुम जबरदस्ती केली, याबाबतचा सबळ पुरावा फिर्यादी पक्षाने न्यायालयासमोर सादर करणे आवश्यक आहे. असा पुरावा जेव्हा सादर केला जाईल तेव्हांच पतीने व त्याच्या नातेवाईकाने हुंड्याकरिता पत्नीचा छळ केला व तिच्यावर जुलुम जबरदस्ती केली व तिला आत्महत्येस प्रवृत्त केले असे गृहीत धरता येईल.
हुंडा या शब्दानेच क्लेश होतात, कारण त्यामुळे मुलीवर व तिच्या आई वडिलांवर आघात होतो. हुंड्याचि मागणी साधारणपणे तीन प्रसंगानी होते अ)लग्नापूर्वी ब)लग्नाच्या वेळेस क)लग्नानंतर. हुंडा म्हणून अमर्यादित मागण्या केल्या जातात. मुलीने किंवा तिच्या आई वडिलांनी कितीही मागण्या पूर्ण केल्या तरी असमाधानी व्यक्तीचे कधीही समाधान होत नाही. त्याचे पर्यवसान Consequences असे होते की, ज्या विवाहीत स्त्रीवर हुंड्याकरिता जुलुम होतो ती स्त्री एकतर आत्महत्या करते किंवा तिचा खून केला जातो असे मत सर्वोच्च न्यायालयाने व्यक्त केले आहे.
नव विवाहितेचा छळ झाला व ती भाजून मेली याबाबतचा इव्हिडन्स फिर्यादी पक्षाने सादर करण्याची जबाबदारी त्यांच्यावर आहे. प्रथम चौकशी अहवालात पतीने पत्नीस जाळून मारले हे नमुद असले तरी त्यामुळे पतीविरुध्दचे आरोप शाबित होत नाहीत. सबब पतीस सेक्शन 498अ व हुंडाबळी प्रमाणे दोषी धरता येणार नाही.
पतीने पत्नीचा हुंड्याकरिता छळ केला व तिला जाळून मारले, पतीने असा बचाव घेतला की, पत्नीचा मृत्यु हा अपघाताने झाला आहे. पती पत्नीकडे रोख रकमेची मागणी करित असे. तसेच मारुती गाडी मागत असे ही बाब पत्रावरुन सिध्द झाली सबब इव्हीडन्स अॅक्ट सेक्शन 113 अ प्रमाणे पतीने पत्नीचा हुंड्याकरिता छळ केला हे गृहीत धरले गेले. पती व त्याच्या आई वडिलांना आय पी सी सेक्शन 306 (आत्महत्येस चिथावणी देणे) आणि 498 अ प्रमाणे शिक्षा केली गेली.
सेक्शन 113 अ प्रमाणे गृहीत धरतांना All circumstantial पुरावा बघणे आवश्यक आहे पती व पत्नींमधील संबंध, पत्नीच्या मृत्युमागील कारण न्यायालयासमोर सबळ पुराव्याने सिध्द होणे आवश्यक आहे. पतीने पत्नीच्या आत्महत्येस प्रोत्साहन दिले हे सिध्द होणे आवश्यक आहे. पत्नी दररोजची दैनंदिनी लिहीत असे. पत्नीने आत्महत्या केली त्याचे कारण दैनंदिनीत लिहिले नव्हते. पत्नीची दैनंदिनी हा तिचा मृत्युपूर्व जबाब आहे व तो पुरावा म्हणून वाचता येईल असे मत न्यायालयाने नोंदविले.
हुंडा म्हणून कोणत्याही मालमत्तेचा अंतर्भाव होतो. मात्र मालमत्तेची मागणी विवाहाच्या संर्द्भातच असली पाहीजे. विवाहा व्यतिरिक्त व विवाहाशी संबंधित अशी कोणतीही मागणी नसेल तर हुंडा या संज्ञेत ती मागणी येत नाही. लग्न झाल्यानंतर इतर कोणत्याही समारंभात परंपरेप्रमाणे एकमेकांना भेट वस्तू दिल्या गेल्या तर त्या दिलेल्या भेट वस्तु हुंडा या संज्ञेत येत नाहीत.
विवाहितेचा मृत्यु लग्न झाल्यानंतर सहा महिन्याच्या आत हुंड्याच्या कारणावरुन झाला. पती पत्नीला हुंड्यावरुन खूप छळत असे ही बाब पत्नीच्या वडिलांच्या व भावाच्या साक्षीवरुन सिध्द झाली. सबब पतीने हुंडाबळी प्रमाणे गुन्हा केला आहे हे सिध्द होते मात्र पतीने पत्नीचा खून केला आहे हे यावरुन सिध्द होत नाही.
पती त्याची आई, बहीण यांनी पत्नीचा हुंड्यावरुन छळ केला. पत्नीने न्यायालयात पोटगीकरता अर्ज केला. पती व त्याच्या नातेवाईकांच्या छळाला कंटाळून पत्नीने आत्महत्या केली. न्यायालयाने आय पी सी च्या आत्महत्येस चिथावणी देणे, 498, समान उद्देश साद्य करण्याकरिता दोन किंवा अधिक व्यक्तींनी केलेल्या कृती प्रमाणे पती व त्यांचे नातेवाईकांना शिक्षा ठोठावली.
लग्नापुर्वी पत्नीच्या आईने आणि बहिणीने हुंड्याची रक्कम पतीला दिली मात्र बहिणीच्या जबाबात तिने आपण आईबरोबर हुंड्याची रक्कम द्यायला गेलो होतो असे न सांगता हुंड्याची रक्कम मी दिली असे सांगितले. पुराव्यातील या तफावतीचा फायदा आरोपीस घेता येणार नाही. आरोपी Dowry Prevention Act च्या हुंडा देणे किंवा घेणे दंड, हुंडा मागितल्यास दंड, हुंडा पत्नी किंवा तिच्या वारसांच्या फायद्यासाठी असावा( Penalty for giving or taking dowry, Penalty for demanding dowry, Dowry to be for the benefit of the wife or her heirs) या प्रमाणे शिक्षेस पात्र आहे असे मत न्यायालयाने नोंदवले.

 

Adv. Sarika Khude

Rajgurunagar, Pune