संपत्ती-वाटपाबद्दल माहीती
 |
| Family Property Partition In India |
वास्तविक, हिंदू कायद्याप्रमाणे फक्त सरस-निरस मानाने तुकडे पाडणे, स्वतंत्र मिळकत विभक्त करणे एवढाच अर्थ अभिप्रेत नाही; तर तो हिस्सा किती येतो हे पाहण्याचे महत्त्वाचे काम असते. त्यासाठी हिंदू एकत्र कुटुंबात नक्की वारस कोण आहेत व त्यांचा हिस्सा नक्की किती आहे, कोणती मिळकत एकत्र कुटुंबाची आहे, कोणते हस्तांतर कायद्याला धरुन आहे व सरस-निरसपणा हा निश्चित कायद्याप्रमाणे ठरविला जावा म्हणून कोर्ट वाटप केले जाते.
वास्तविक, कायद्याप्रमाणे वरील गोष्टी डोळ्यासमोर ठेवून घरगुती किंवा तोंडी वाटप करता येते. त्यात बेकायदेशीर काही नाही. परंतु हिंदु कायद्याप्रमाणे समज असा आहे की, जेव्हा सहदायक ह्याचा हेतू कुटुंबापासून विभक्त होण्याचा असतो तेव्हा ते वाटप झाले असे समजले जाते. एकत्र कुटुंबामध्ये तोंडी वाटपाने मिळकत वेगळी हिश्शावरून ठरवली जाते. थोडक्यात, सभासदांच्या हेतूवरून वाटप झाले किंवा नाही, हे पाहिले जाते.
तसेच हिंदू कायदा हा हिंदू, जैन, शीख आणि बौध्द यांना लागू आहे. म्हणजे हिंदूंचा कोणताही धर्म असो, त्या हिंदू धर्माप्रमाणे असणाऱ्या व्यक्तीस वीरशैव, लिंगायत व ब्राम्हो, प्रार्थना आणि आर्य समाज यांना हिंदू कायदा लागू आहे. तसेच जे कोणी पुरुष बौध्द, जैन किंवा शीख या धर्माचे आहेत त्यांना हा कायदा लागू होतो. परंतु मुस्लिम, ख्रिश्चन, पारशी आणि ज्यू धर्माचे आहेत, त्यांना हा कायदा लागू होत नाही.
Hindu Succession Act, 1956 हा अधिनियम खालीदिलेल्या व्यक्तींना लागू आहे :-
1) जी व्यक्ती धर्माने त्याचे कोणतेही रुप किंवा विकसन यानुसार हिंदू आहे अशी कोणतीही व्यक्ती- वीरशैव, लिंगायत अथवा ब्राम्हो समाजाचा, प्रार्थनासमाजाचा किंवा आर्य समाजाचा अनुयायी यांसुध्द-
2) धर्माने बौध्द, जैन किंवा शीख आहे अशी व्यक्ती आणि
3) जी व्यक्ती धर्माने मुस्लिम, ख्रिस्ती, पारशी किंवा ज्यू नाही अशी अन्य कोणतीही व्यक्ती.
वडिल किंवा आजोबा किंवा पणजोबा यांच्याकडून जी मिळकत वारसाने येते ती मिळकत वडिलोपार्जित संबोधली जाते अशा मिळकतीस अप्रतिबंधदाय वारसा मिळकत (Under Mitakshara law, coparcenary Property-Unobstructed Heritage) असे म्हणतात. अशा मिळकतीचे वाटप केले जाते ; परंतु जी मिळकत नातेवाईककांकडून, प्राप्त होते ती मिळकत वाडवडिलार्जित मालमत्ता म्हणुन धरली जात नाही अशा मिळकतीस वारसास बाधा येणारी मिळकत (Under Mitakshara law, coparcenary Property-Unobstructed Heritage) असे म्हणतात.
जर पुरुष हा ancestral property चा हक्कधार होत असेल तर त्याच्या मुलाच्या मुलाला आणि पणतूला जन्मतः किंवा दत्तक घेतल्यापासून त्याचा हिस्सा मिळतो. पूर्वी वडिलोपार्जित प्रॉपर्टीचे पार्टिशन वरिलप्रमाने होत असे. सहदायिकी (coparcenary) यांचेमध्ये फक्त पुरुषच सहदायिक(coparcener) असत. अलिकडे सहदायिकाचा हक्क (Coparcenary Rights) दुरुस्ती कायद्याने (The 2005 Amendment to the Hindu Succession Act 1956) मुलींनाही दिला आहे.
स्वतः किंवा एकट्याच्या मालकीची जी Property असेल, तिचे पार्टिशन व्यक्ती जिवंत असताना होत नाही; परंतू वडिलोपार्जित Property असेल तर तीचे पार्टिशन-वाटप करता येते.
Hindu Undivided Family ही कोर्पार्सनरिपेक्षा मोठी संस्था आहे. सर्व कोर्पार्सनर हे एकत्र कुटुंबाचे घटक असतात. परंतु आणखी इतरही Undivided Family चे घटक हे एकत्र कुटुंबात असतात. उदा. लग्न न झालेल्या कोर्पार्सनरांच्या मुली आणि जे कोर्पार्सनर नाहीत असे सभासद Undivided Family – जॉईंट फॅमिली मध्ये असतात. कोर्पार्सनरी एकत्र कुटुंब ही लहान संस्था आहे व एकत्र कुटुंब ही संस्थाही पिढ्यान -पिढ्या चालत येते. त्यामध्ये आई, पत्नी, भावाची पत्नी, मुले-मुली या सर्वांचा अंतर्भाव होतो व त्यांना मिळकत असते किंवा नसते व ते लोक स्वतंत्र मिळकत मिळवतात. तेव्हा एकत्र कुटुंब ही सर्वांची मिळून संस्था आहे. त्यात सर्वजण मिळून समाविष्ट असतात व कोर्पार्सनरमध्ये वर लिहल्याप्रमाणे ठराविक पुरुष त्याचे सभासद असतात व त्यांनाच वाटपात हक्क प्राप्त होतो व कायद्याने वारस ठरलेले आहेत त्यांनाच हक्क मिळतो.
Written By Adv. Sarika Khude
Rajgurunagar, Pune